La inflexión revisada o elogio de la comparación

Autores/as

DOI:

https://doi.org/10.54166/rhle.2012.07.03

Palabras clave:

Fonología diacrónica iberorrománica, Inflexión, Palatalización

Resumen

Este artículo vuelve a plantear, dentro de un marco románico, el problema de la inflexión de las vocales tónicas del español, que, a pesar de los numerosos intentos, sigue sin una explicación satisfactoria. Se sostiene que la inflexión de las vocales medio-abiertas fue al principio una diptongación (LECTU> *lieito), seguida por varios procesos de monoptongación (> cat. llit, esp. lecho, port. leito). De acuerdo con el planteamiento de Ramón Menéndez Pidal, se opina que la inflexión de las vocales medio-cerradas fue más tardía y en muchos casos no se aplicó porque el proceso de palatalización ya había extinguido el contexto inflexionante. Se intenta, luego, aclarar algunos casos especiales de evolución (cuña, cigüeña, lucha, mucho, etc.). Se deslindan los contextos de inflexión, que incluyen no solo yod, sino también wau, -I y -U finales. Las diferencias entre las variedades ibéricas se explican por la diferente evolución de la -U final, abierta tempranamente en castellano, aragonés y catalán, más tarde en gallego-portugués, conservada aún en asturiano.

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Citas

DCVB = A. M. Alcover / F. de B. Moll, Diccionari català-valencià-balear, 10 vols., Palma/Barcelona: Editorial Moll, 1930-1962.

DCECH = J. Corominas / J. A. Pascual, Diccionario crítico etimológico castellano e hispánico, 6 vols., Madrid: Gredos, 1980-1991.

DELCat = J. Coromines, Diccionari etimològic i complementari de la llengua catalana, 9 vols., Barcelona: Curial, 1980-1991.

LEI = M. Pfister, Lessico etimologico italiano, Wiesbaden: Reichert, 1979 y sigs.

LRL = G. Holtus / M. Metzeltin / C. Schmitt (eds.), Lexikon der Romanistischen Linguistik, 8 vols., Tübingen: Niemeyer, 1988-2005.

REW = W. Meyer-Lübke, Romanisches Etymologisches Wörterbuch, Heidelberg: Winter, 1935.

Alarcos Llorach, Emilio (1958): "Remarques sur la métaphonie asturienne", Cercetari de lingvstica, III, Supliment [= Mélanges linguistiques offerts à Emil Petrovici par ses amis étrangers à l'occasion de son soixantième anniversaire], 19-30.

Alarcos Llorach, Emilio (1965): "Efectos de la yod sobre la vocal tónica en español", en G. Straka (ed.), Actes du Xe congrès international de linguistique et philologie romanes (Strasbourg du 23 au 28 avril 1962), Paris: Klincksieck, III, 945-950.

Alonso, Dámaso (1958): "Metafonía y neutro de materia en España (sobre un fondo italiano)", Zeitschrift für romanische Philologie, 74, 1-24. https://doi.org/10.1515/zrph.1958.74.1-2.1

Alonso, Dámaso (1962): La fragmentación fonética peninsular [= Enciclopedia Lingüística Hispánica, Suplemento] Madrid: CSIC.

Álvarez Blanco, Rosario / Monteagudo Romero, Henrique (1994): "[Gallego] Evolución lingüística interna, I. Gramática", en LRL VI/2, 1-21.

Ariza Viguera, Manuel (2009): La lengua del siglo XII (dialectos centrales), Madrid: Arco/Libros.

Ariza Viguera, Manuel (2012): Fonología y fonética históricas del español, Madrid: Arco/Libros.

Badia i Margarit, Antoni M. (1981 [1951]): Gramàtica històrica catalana, València: Tres i Quatre.

Barbato, Marcello (2001): Il libro VIII del Plinio napolitano di Giovanni Brancati, Napoli: Liguori.

Barbato, Marcello (2010a): "Dio mio. Un frammento di grammatica storica", en M. Iliescu / H. Siller-Runggaldier / P. Danler (eds.), Actes du XXV Congrès International de Linguistique et Philologie Romanes (Innsbruck, 3-8 septembre 2007), Berlin: de Gruyter, 2, 13-22.

Barbato, Marcello (2010b): "Il principio di dissimilazione e il plurale di I classe (con excursus sul destino di TUUS SUUS e sull'analogia)", Zeitschrift für romanische Philologie, 126, 39-70. https://doi.org/10.1515/zrph.2010.003

Barbato, Marcello (2012), "Origen y evolución de las alomorfías vocálicas radicales en el sistema verbal español y portugués", Revue de Linguistique Romane, 76, 39-63.

Barbato, Marcello (en prep. a), "La métaphonie romane occidentale", ms.

Barbato, Marcello (en prep. b), "Anafonesi latina e anafonesi romanza", ms.

Blaylock, Curtis (1965): "Hispanic metaphony", Romance Philology, XVIII, 253-271.

Cano Aguilar, Rafael (1986): "El vocalismo radical de los verbos españoles. Problemas de interpretación", Archivum, XXXVI, 421-459.

Castellani, Arrigo (1980 [1961]): "Sulla formazione del tipo fonetico italiano. Fenomeni vocalici", en Id., Saggi di lingüistica e filologia italiana e romanza (1946- 1976), Roma: Salerno Editrice, I: 73-95.

Catalán Menéndez-Pidal, Diego (1953): "Inflexión de las vocales tónicas junto al Cabo Peñas", Revista de dialectología y tradiciones populares, IX, 405-415.

Catalán Menéndez-Pidal, Diego y Galmés de Fuentes, Álvaro (1954): "La diptongación en leonés", Archivum, IV, 87-147.

Corominas, Joan (1958): "De gramàtica històrica catalana: a propòsit de dos llibres", en A. C. Hatcher / KL. Selig (eds.), Studia philologica et litteraria in honorem L. Spitzer, Bern: Francke, 123-148 [reimpr. en Id., Lleures i converses d'un filòleg, Barcelona: Club editor, 1971].

Craddock, Jerry R. (1980): "The contextual varieties of yod: an attempt at systematization", en E. L. Blansitt / R. V. Teschner (eds.), A Festschrift for Jacob Ornstein. Studies in General Linguistics and Sociolinguistics, Rowley (Mass.): Newbury House Publ., 61-68; reimpr. en Romance Philology, 60 (2006) [= Homage Issue Dedicated to Jerry R. Craddock], 127-134.

Craddock, Jerry R. (1983): "Descending diphthongs and the regular preterite in Hispano- Romance", Bulletin of Hispanic Studies, LX, 1-14, reimpr. en Romance Philology, 60 (2006) [= Homage Issue Dedicated to Jerry R. Craddock], 161-180.

Dworkin, Steven N. (1995): "The genesis of Old Spanish duecho: an unrecognized provençalism", La Corónica, 23:2, 34-50. https://doi.org/10.1353/cor.2005.0038

Fouché, Pierre (1929): Études de philologie hispanique, New York/Paris [separata de Revue Hispanique, LXXVII].

Galmés de Fuentes, Álvaro (1960): "Más datos sobre la inflexión metafonética en el Centro-Sur de Asturias", en Id./D. Catalán (eds.), Trabajos sobre el dominio románico leonés, Madrid: Gredos, II, 13-25.

Galmés de Fuentes, Álvaro (1983): Dialectología mozárabe, Madrid: Gredos.

García Arias, Xosé Lluis (1995): "Las "scriptae" asturianas y leonesas", en LRL II/2, 618-649.

García Arias, Xosé Lluis (2003): Contribución a la gramática histórica de la lengua asturiana y a la caracterización etimológica de su léxico, Serviciu de Publicaciones Universidá d'Uviéu.

García de Diego, Vicente (1951): Gramática histórica española, Madrid: Gredos.

Hilty, Gerold (1969): "Zur Diphthongierung im Galloromanischen und im Iberoromanischen", en W. D. Lange / H.-J. Wolf (eds.), Philologische Studien für Joseph M. Piel, Heidelberg: Winter, 95-107 [trad. parcial en Id. 2007, 133-140].

Hilty, Gerold (1995): "Las "scriptae" aragonesas y navarras", en LRL II/2, 512-527.

Hilty, Gerold (2007 [1991]): "Problemas de metafonía en asturiano" [Lletres asturianes 42, 7-15], reimpr. en Id. 2007, 141-151.

Hilty, Gerold (2007): Íva·l con la edat el corazón creciendo. Estudios escogidos sobre problemas de lengua y literatura hispánicas, Madrid/Frankfurt: Iberoamericana/Vervuert.

Hualde, José Ignacio (1992): "Metaphony and count/mass morphology in Asturian and Cantabrian dialects", en C. Laeufer / T. A. Morgan (eds.), Theoretical analyses in Romance linguistics, Amsterdam/Philadelphia: Benjamins, 99-114.

Krepinski, Max (1923): La inflexión de las vocales en español, traducción y notas de V. García de Diego, Madrid: CSIC.

Lausberg, Heinrich (1971): Linguistica romanza, 2 vols., Milano: Feltrinelli [ed. orig. Romanische Sprachwissenschaft, 4 vols., Berlin: de Gruyter, 1956; trad. esp. Lingüística románica, 2 vols., Madrid: Gredos, 1965-1966].

Leonard, Clifford S. (1978): Umlaut in Romance: An essay in linguistic archaeology, Grossen-Linden: Hoffmann.

Lleal, Coloma (1992): "Unos apuntes de fonética diacrónica", en J. A. Bartol Hernández / J. F. García Santos / J. Santiago Guervós (eds.), Estudios filológicos en homenaje a Eugenio de Bustos Tovar, Salamanca: Universidad, 539-560.

López Santos, L. (1960): "La diptongación en leonés", Archivum, X, 271-318.

Loporcaro, Michele (2011): "Phonological processes", en M. Maiden / J. C. Smith / A. Ledgeway (eds.), The Cambridge History of Romance Languages, Cambridge: University Press, I, 109-154.

Lorenzo, Ramón (1995): "La koiné gallega", en LRL II/2, 649-679.

Lüdtke, Helmut (1956): Die strukturelle Entwicklung des romanischen Vokalismus, Bonn: Romanisches Seminar.

Lüdtke, Helmut (1988): "Metafonía y neutro de materia", en M. Ariza / A. Salvador (eds.), Actas del I Congreso Internacional de Historia de la Lengua Española, Madrid: Arco/Libros, I, 61-69.

Maiden, Martin (2011): "Morphological persistence", en Id. / J. C. Smith / A. Ledgeway (eds.), The Cambridge History of Romance Languages, Cambridge: University Press, I, 155-215.

Malkiel, Yakov (1952): "Los derivados hispánicos de tepidus", Romania, LXXII, 145-176. https://doi.org/10.3406/roma.1952.3312

Malkiel, Yakov (1975-1976): "From falling to rising diphthongs: the case of old Spanish ió < *eu (with excursuses on the weak preterite, on the possessives, and on judío, sandio, and romero)", Romance Philology, 39, 435-500.

Malkiel, Yakov (1984): "Old Spanish resistance to diphthongization, or previous vowel lengthening?", Language, 60, 70-114. https://doi.org/10.2307/414191

Menéndez Pidal, Ramón (1962 [1941]): Manual de gramática histórica española, Madrid: Espasa-Calpe.

Menéndez Pidal, Ramón (1929): Orígenes del español, Madrid, CEH: 1929 [en caso de cambios significativos se cita también la edición de Madrid: Espasa Calpe, 1950].

Menéndez Pidal, Ramón (1954): "Pasiegos y vaqueiros. Dos cuestiones de geografía lingüística", Archivum, IV, 7-44.

Neira Martínez, Jesús (1955): El habla de Lena, Oviedo: IDEA.

Otero, Carlos Peregrín (1971): Evolución y revolución en romance, Barcelona: Seix Barral.

Penny, Ralph (1969): El habla pasiega. Ensayo de dialectología montañesa, London: Tamesis.

Penny, Ralph (1994): "Continuity and innovation in Romance: Metaphony and mass-noun reference in Spain and Italy", Modern Language Review, 89, 273-281. https://doi.org/10.2307/3735232

Penny, Ralph (20062): Gramática histórica del español, Barcelona: Ariel.

Pensado Ruiz, Carmen (1984): Cronología relativa del castellano, Salamanca: Ediciones de la Universidad.

Pensado Ruiz, Carmen (1985): "El cierre de las vocales romances ante una palatal y su motivación articulatoria", en J. L. Melena (ed.), Symbolae Ludovico Mitxelena septuagenario oblatae, Vitoria Gasteiz: Universidad del País Vasco, I: 639-646.

Pensado Ruiz, Carmen (1989): "Los triptongos iou, uei en los dialectos hispánicos: ¿arcaísmos o contaminaciones recientes?", en J. Borrego Nieto / J. Gómez Asencio / L. Santos Río (eds.), Philologica II. Homenaje a D. Antonio Llorente, Salamanca: Ediciones Universidad de Salamanca, 351-366.

Pensado Ruiz, Carmen (1993): "Consonantes geminadas en la evolución histórica del español", en R. Penny (ed.), Actas del primer congreso anglo-hispano, I, Lingüística, Madrid: Castalia, 193-204.

Philipon, Édouard (1918-1919): "Les destinées du phonème Ě + I dans les langues romanes", Romania, XLV, 422-473. https://doi.org/10.3406/roma.1919.5173

Pietsch, Karl (1909): "Spanish Etymologies", Modern Philology, 7/1, 49-60. https://doi.org/10.1086/386795

Rini, Joel (1993): "On the evolution of Spanish cigüeña and the blending of multiple variants", Hispanic Review, 61, 519-529. https://doi.org/10.2307/474263

Rodríguez Castellano, Lorenzo (1952): La variedad dialectal del Alto Aller, Oviedo: IDEA.

Rodríguez Castellano, Lorenzo (1959): "Algunas precisiones sobre la metafonía de Santander y de Asturias", Archivum, IX, 236-248.

Rohlfs, Gerhard (1954): "Umlauterscheinungen im Spanischen", Archiv für das Studium der neueren Sprachen und Literaturen, 190, 322-324.

Rohlfs, Gerhard (1966-1969): Grammatica storica della lingua italiana e dei suoi dialetti, 3 vols., Torino: Einaudi.

Sánchez Miret, Fernando (1998): La diptongación en las lenguas románicas, München/Newcastle: Lincom Europa.

Schürr, Friedrich (1955-1956): "La diphtongaison romane", Revue de Linguistique Romane, XIX, 107-144; XX, 161-248.

Schürr, Friedrich (1958): "Über Umlaut und innere Flexion im Asturischen", Vox Romanica, 17, 260-266.

Straka, Georges (1964): "L'évolution phonétique du latin au français sous l'effet de l'énergie, et de la faiblesse articulatoire", Travaux de Linguistique et de Littérature, 2, 17-98 [también en Id., Les sons et les mots. Choix d'études de phonétique et de linguistique, Paris: Klincksieck, 1979, 213-294].

Williams, Edwin B. (19622): From Latin to Portuguese, Philadelphia: Univ. of Pennsylvania Press.

Wireback, Kenneth J. (1997): "On the palatalization of /kt/, /ks/, /k'l/, /g'l/, and /gn/ in Western Romance", Romance Philology, 50, 276-294.

Zamora Vicente, Alonso (1967): Dialectología española, Madrid: Gredos.

Descargas

Publicado

01-12-2012

Cómo citar

Barbato, M. (2012). La inflexión revisada o elogio de la comparación. Revista De Historia De La Lengua Española, (7), 71–90. https://doi.org/10.54166/rhle.2012.07.03